Станува збор за начинот на кој се трошат околу 10 милиони евра годишно на државно ниво, според проценките на Центарот за граѓански комуникации, пари кои родителите ги даваат за униформи, обезбедување, ужина, хигиенски средства, фотографирање и слично. За овие постапки, училиштата не распишуваат јавна набавка со јасни правила на игра, туку секој прави како што смета дека е соодветно
Министерството за образование не гледа причина за усвојување на подзаконски акти за овие набавки бидејќи станува збор за средства кои не легнуваат на сметка на училиштата и за активности кои се надвор од наставната програма. Но, од друга страна, во државната Стратегија за борба против корупцијата усвоена во 2021 година се повикува на донесување на такви правила
Во Македонија има 948 основни и 118 средни јавни училишта за редовна настава. А во нив, оваа учебна година ја почнале 246 059 илјади ученици. Со оглед на тоа што станува збор за јавни училишта, речиси сите фиксни трошоци ги плаќа државата.
Но, постојат и варијабилни трошоци за различни намени – обезбедување, униформи, екскурзии и така натаму. Тие пари ги плаќаат родителите од својот џеб.
Пред неколку училишта, ги прашавме родителите дали имаат дополнителни трошоци и дали знаат како се бираат фирмите кои училиштата ги ангажираат.
Прашањето – за колку пари станува збор и како се трошат, си го поставиле и во Центарот за граѓански комуникации – невладина организација чија специјалност е следењето на јавните набавки.
Нивната проценка е дека се работи за сума од околу 10 милиони евра годишно, пари на родителите кои се трошат со посредство на училиштата. А, освен за екскурзиите, нема јасни правила како се прават другите набавки.
„Истражувањето покажува дека нема транспарентни процедури, нема јасни правила. Во ниту едно училиште не ни беше испратена процедура која јасно укажува на начинот на којшто се спроведуваат постапките со парите собрани од родителите на учениците. Генерално, можеме да кажеме дека сите училишта се оградуваа од процесот, велејќи дека тоа не се пари добиени од буџетот и дека за тие пари не треба да се спроведуваат постапки согласно Законот за јавни набавки што секако нас ни беше многу јасно и од почетокот на истражувањето“,
вели Сабина Факиќ од Центарот за граѓански комуникации кој го спроведе истражувањето насловено „Отсуство на процедури, транспарентност и отчетност кај набавките коишто се финансираат со пари од родителите во училиштата“.
Ваквите наоди во истражувањето на Центарот за граѓански комуникации се темелат на детална анализа на податоците од примерок од 96 училишта од осум општини во земјава.
Истражувачите му се обратиле поединечно и на секое училиште кое било предмет на анализа со прашања како, по која процедура ги спроведуваат набавките со парите од родителите. Речиси половина од училиштата, односно 40 од нив, не одговориле или споделиле нецелосни информации.
„Иако ние се повикавме не Законот за слободен пристап до информации, тие беа обврзани да ги дадат тие информации. Значи надвор од законската обврска, не почитувајќи ја, што веќе е некој црвен аларм. Значи, тие веќе нешто кријат штом не се подготвени да одговорат на побараните информации“,
вели Факиќ од ЦГК.
Па, еден од главните заклучоци на истражувањето е:
„Во отсуство на процедури, оправдано можеме да се сомневаме дека некој друг на пристрасни начини одлучува за понуди за набавка на униформи, за набавка на храна во училиштето и на тој начин се овозможува и се шири корупцијата во однос на начинот на којшто се трошат овие пари“.
Решивме и самите да спроведеме мини-истражување. Со оглед на тоа што многу од училиштата имаат сиромашни веб-страници и речиси никакви огласи во однос на набавките, побаравме директори по случаен избор, на неколку училишта опфатени во истражувањето. Се јавивме во десетина училишта, но освен нефункционалните веб-страници, многу од нив немаат ниту функционални телефонски броеви, токму оние оставени на веб-страниците на училиштата.
На интервју ни се нафати директорот само на едно, Митко Димовски од средното училиште „Орце Николов“.
Нѐ пречека со ставот дека е свесен за, како што ги нарече, шпекулациите за директорите и наставниот кадар, во врска со трошењето на парите. Затоа, вели тој, посакува и апелира МОН да усвои процедури. А, дотогаш, со колегите се обидуваат да ги пренасочат сите одлуки за набавките од џебот на родителите, кај самите родители и деца.
„Ние одлучивме родителите, секој според својот буџет, да може да купи по една, две, три маички и по еден два или три блузони за нивните деца. Околу изборот на бои, направивме да биде логото на училиштето, значи бела, виолетова и жолта и може да има од сите три типа. Во тој дел, родителите сами ги финансираа, одлучуваа според сопствениот буџет. Униформите ние не одлучивме каде да одат да ги купуваат, имаа избор од каде тие сакаат, од таму да ги купат. Во тој дел, финансискиот, да не им се мешаме“,
објаснува Димовски.
Во ова училиште на сличен начин постапуваат и кога е во прашање фотографирањето на учениците.
„Околу декември-јануари училишната заедница си има состанок… Си собираат понуди и ја одбираат онаа која нив најмногу им одговара. Понудите самите ученици си ги бараат“,
додава директорот на училиштето „Орце Николов“.
За матурските прослави, пак, одлучува училишната заедница составена од претставник од секој клас. Сами ги прибираат понудите кои потоа ги презентираат пред директорот и наставничкиот совет.
Така е во скопската гимназија „Орце Николов“.
Сепак, клучните прашања на оваа тема, требаше да ги одговори министерот Јетон Шакири. Зошто? Затоа што од Министерството за образование и наука се очекува да стави ред во оваа област.
Наместо интервју, добивме писмен одговор во кој се вели дека не е работа на Министерството да пропишува како ќе се трошат парите на родителите.
„Основното и средното образование во Северна Македонија е задолжително и бесплатно. Училиштата добиваат средства од МОН, преку блок-дотациите кои им се префрлаат на општините од државниот буџет. Тоа се средства коишто служат за нормално реализирање на воспитно-образовниот процес и за тековното функционирање на училиштата. Родителите немаат никаква обврска да вложуваат средства во училиштата за набавка на опрема, хартија, хигиенски препрарати, набавка на униформи, поставување на физичко обезбедување и слично… На пример, униформите и училишното обезбедување не се задолжителна законска обврска, но доколку родителите/старателите одлучат дека се потребни, тогаш собираат средства и преку Советот на родители одбираат провајдер за конкретната услуга, а уплатата се врши директно на сметка на провајдерот“,
се вели во ставот испратен од МОН на прашање упатено од „360 степени“.
Бидејќи парите од родителите не се слеваат на сметка на училиштето, а и тие потреби не се дефинирани како задолжителни со законите за основно и за средно образование, МОН не гледа правна основа за носење на подзаконски акти.
Но, така не пишува во Националната стратегија за спречување на корупцијата усвоена од Собранието на Република Северна Македонија, на седницата одржана на 18 април 2021 година. Напротив, се вели дека се потребни прецизни критериуми за регулирање на набавките.
„Потребно е воспоставување на прецизни критериуми за набавката и користењето на образовните помагала во училиштата, регулирање на набавките кои се реализираат надвор од Законот за јавни набавки, како и на условите и постапката за давање под закуп на недвижен имот на образовните институции“,
пишува во Националната стратегија за спречување на корупцијата 2021-2025.
Пример за влијанието на носењето дополнителна регулатива се подзаконските акти за ученичките екскурзии и настава во природа, активности кои се предвидени во наставните програми. Практично, училиштата сега се обврзани да спроведат јавна набавка согласно правилата кои ги утврдува Министерството за образование. За да се дојде до тоа решение, беа потребни години притисок и незнаен број поплаки поради непријатни случки на екскурзии.
Зошто да не се спречи такво нешто и со другите активности, макар и не биле дел од задолжителните, наместо да отвораат сомнежи и да се лечат последици?